Op NPO Start is sinds vrijdag een vierdelige docuserie te zien over de fraude van Frank Oranje bij landsadvocaat Pels Rijcken. Na een avond binge watchen overheerste een gevoel van teleurstelling. De Zaak Schaap zette mij geen moment op het puntje van mijn stoel. De gekozen vorm lijkt daaraan debet.
Door Rutger Vahl
Bij het kijken naar De Zaak Schaap dacht ik geregeld aan de Netflix-serie Breaking Bad. Daarin gaat een keurige scheikundeleraar op het verkeerde pad. Hoewel zijn motieven aanvankelijk ergens best begrijpelijk zijn – hij is terminaal en moet een peperdure behandeling uit eigen zak betalen – raakt hij steeds meer verslaafd aan zijn criminele activiteiten en wil hij er niet meer mee stoppen, zelfs als zijn terminale ziekte niet terminaal blijkt te zijn. Walter White sleurt zijn familie mee in zijn drugsmisdaden en uiteindelijk zijn er alleen maar verliezers.
Zou het ook zo gegaan zijn bij Frank Oranje? Hoe kan het dat de getalenteerde notaris, die alles leek te hebben wat een mens kan begeren en een onvermoeibare strijder was voor integriteit, meer dan twintig jaar een dubbelleven leidde, de grootste fraude pleegde in de geschiedenis van het Nederlandse notariaat, door een stomme fout tegen de lamp liep en geen andere uitweg zag dan de dood? Raakte hij net als Walter White verslaafd aan het idee de ‘perfecte misdaad’ te plegen en slimmer te zijn dan iedereen om hem heen? Of werd Frank Oranje gevangen in het web dat hij zelf had gesponnen en waaruit het onmogelijk bleek nog te ontsnappen?
Mee in het graf
Op die vragen geeft De Zaak Schaap geen antwoord. Dat is de documentairemakers niet helemaal aan te rekenen. Geen van de direct betrokken bij Pels Rijcken wilde voor de camera komen en hetzelfde geldt voor de inner circle rondom Frank Oranje. Zoals de serie zelf zegt, heeft hij veel geheimen meegenomen in zijn graf en moeten we ons erbij neerleggen dat we waarschijnlijk nooit zullen weten wat de topman van Pels Rijcken heeft gedreven en bezield. Maar de documentairemakers herhalen dit wel erg vaak en daarmee maken zij zich er toch een beetje te makkelijk vanaf. Ze gaan nauwelijks op zoek naar de persoon van Frank Oranje en houden het bij korte quotes van een schoolvriendje uit Terneuzen en een dispuutgenoot van Minerva, het Leidse corps waar Oranje begin jaren tachtig lid van was. Verder dan de suggestie dat Frank Oranje vroeger wel eens gepest is en daardoor extreem statusgevoelig was, komen de makers niet.
In plaats daarvan richt de serie zich op de aard van de fraude. De tuchtrechter noemde de malversaties van Oranje niet briljant maar eerder brutaal. Wat hiermee werd bedoeld, wordt mooi duidelijk. Zo zette de notaris geld van klanten, zonder dit met hen te overleggen, op rekeningen met een hogere rentevergoeding. De klanten kregen uiteindelijk hun geld maar niet de extra rente. Die stak Oranje in eigen zak. Zijn grootste klapper maakte hij met het Amerikaanse beursfonds Converium. Dat had, samen met een betrokken bank, een groot bedrag opzij gezet om misleide beleggers te compenseren. Oranje werd aangesteld om het geld uit te keren aan niet-Amerikaanse gedupeerden, 58 miljoen euro. Zij kregen een ouderwetse cheque thuisgestuurd. Het geld van cheques die niet geïnd werden (bijvoorbeeld omdat de geadresseerde met onbekende bestemming was verhuisd), sluisde Oranje weg naar zijn eigen rekening. Daarmee streek hij 7,6 miljoen euro op. Ik had me niet gerealiseerd dat zijn andere fraudes samen zo’n 4 miljoen bedroegen, over twintig jaar omgerekend ‘slechts’ twee ton per jaar. Het moet dus steeds om relatief kleine bedrag zijn gegaan en hierdoor kon Oranje onder de radar blijven.
Pels Rijcken in slachtofferrol
Maar dat zijn fraude zolang onopgemerkt bleef hangt ook samen met iets anders. Een tweede speerpunt van De Zaak Schaap is de rol die Pels Rijcken bij de fraude van Oranje heeft gespeeld. Kort nadat de fraude in de openbaarheid kwam, deed het kantoor een persbericht uitgaan waarin het zichzelf ‘slachtoffer’ noemde van het ingenieuze frauduleuze handelen van haar voormalige bestuursvoorzitter. Op die formulering kwam direct al de kritiek dat Pels Rijcken zijn handen probeerde schoon te wassen. Een stroom van onthullingen in met name NRC en het Financieele Dagblad bracht aan het licht dat het interne toezicht bij de landsadvocaat ernstig tekort had geschoten en dat er rondom Oranje een ‘onveilige cultuur’ had geheerst, waardoor ondergeschikten zich geïntimideerd hadden gevoeld.
Vooral dit aspect van de fraude is uitgebreid aan bod geweest in publicaties. De Zaak Schaap voegt daar weinig aan toe. De vraag wordt opgeworpen of Pels Rijcken nog wel landsadvocaat kan blijven. Er wordt terechte kritiek geuit op de verwevenheid van het kantoor met de overheid en het feit dat Pels Rijcken miljoenen verdient als het de Staat adviseert te procederen in plaats van te schikken. Die dubbele pet is een serieus probleem. Maar als in de vierde aflevering een verder niet bij naam genoemde zaak wordt aangehaald om dit te verduidelijken, raakt de niet ingevoerde kijker de draad kwijt en verdwijnt de man wiens naam in de docuserie om de haverklap valt, Frank Oranje, naar de achtergrond.
Acteur
Maar mijn grootste bezwaar tegen De Zaak Schaap is de gekozen vorm en met name de rol van de verteller die de kijker door het verhaal loodst en samenvat wat deskundigen in de documentaire te berde brengen. Die verteller is een acteur, Jeroen Spitzenberger, die we kennen uit de serie Oogappels en als (een briljante) Pim Fortuyn in Het jaar van Fortuyn. In De Zaak Schaap is Spitzenberger minder overtuigend. Hij stelt zich op als de alwetende verteller en praat over het notariaat, de rol van de landsadvocaat en trucs om te frauderen met derdegeldenrekeningen alsof hij er verstand van heeft. We zien hem de zaak uitleggen als hij onderuitgezakt op een bureaustoel zijn schoenen op een kantoorbureau legt, in een restaurant waar Oranje kennelijk geregeld ‘een vorkje prikte’ en in een lege zaal waar Oranje ooit speechte over integriteit. Als deze scenes bedoeld zijn om het verhaal tot leven te wekken, zijn de makers daarin niet geslaagd.
Waarom is de verteller een acteur en niet een gerenommeerd journalist als Jeroen Smit (die erin is gespecialiseerd om witteboordencriminaliteit om te zetten in spannend pageturners), Mariëlle Tweebeeke of Sven Kockelmann? Met acteur Jeroen Spitzenberger wekt De Zaak Schaap de indruk dat we te maken hebben met een gefictionaliseerde true crime. Bovendien vraag je je af wie er nog meer een acteur is in dit verhaal. Dat is in elk geval niet de Amerikaanse claimadvocaat die doet alsof hij voor de camera’s van De Zaak Schaap voor het eerst hoort over de fraude van Frank Oranje met Converium-gelden. Zijn ongeloofwaardig gespeelde verbazing gaat hem geen Oscar opleveren, voorspel ik.
Weduwe
Ook geen acteurs zijn NRC-journalist Camil Driessen en FD-journalist Joris Polman. Zij hebben veel over de fraude van Frank Oranje geschreven en zijn de echte deskundigen. Helemaal zichzelf is verder de immer scherpe Marcel Pheijffer, die de rol van controlerend accountant Mazars aanstipt waar in de documentaire vervolgens niets mee gedaan wordt. Meeste indruk maakte op mij de vereffenaar van de Converium-zaak Philip van Hilten. Hij is uitermate kritisch over de aangifte van Bureau Financieel Toezicht tegen de weduwe van Frank Oranje. ‘Schofterig’ vindt hij die. Van Hilten werpt de vraag op of het ethisch verantwoord is haar financieel tot het bot uit te kleden. ‘Als ik er een miljoen bij inschiet, is dat ontzettend vervelend. Maar ik overleef het wel. Maar moet ik haar alles ontnemen? Dat vind ik nogal wat.’
De weduwe van Frank Oranje is niet te benijden. Ook nu gingen mijn gedachten naar Breaking Bad en vooral naar de arme Skyler, de vrouw van Walter White die pas laat van zijn criminele gedrag op de hoogte raakt, zich ervan wil distantiëren maar uiteindelijk medeplichtig wordt. En tot slot dacht ik aan de vermoorde misdaadverslaggever Peter R. de Vries. De zaak Schaap is een journalistieke vertelling ‘aan de hand van de feiten, zonder effectbejag’, heeft Barbara van der Klis, NTR-informatiehoofdredacteur, gezegd. Peter R. de Vries was als programmamaker niet wars van enig effectbejag. Maar hij zou van Oranjes fraude zonder twijfel enorm spannende televisie hebben weten te maken. Dat is de makers van De Zaak Schaap onvoldoende gelukt.
De vraag die iedereen bezighoudt is, waar die 7,6 miljoen gebleven zijn? Wat heeft hij met dat geld gedaan? Ieder jaar 200.000 extra uitgeven en opmaken naast het werken als notaris valt al niet mee. Maar 7,6 miljoen? Had Frank Oranje een dubbelleven? Gokte hij? dat zijn de echt spannende vragen. Overigens valt de controle op notarissen onder de BFT, in de regel vallen notariskantoren niet onder de wettelijke controleplicht. En de verduisterde gelden vielen buiten de boeken van Pels Rijcken moet eerlijkheidshalve worden opgemerkt want deze stonden op een derdengeldrekening. Aangifte door BFT tegen de weduwe ligt voor de hand nu haar man niet meer vervolgd kan worden. Door deze aangifte zal hopelijk toch nog waarheidsvinding in de openbaarheid kunnen plaatsvinden. Als dat er toe leidt dat verduisterde gelden aan de weduwe worden ontnomen kan daar toch moeilijk een gevoel van onrecht door ontstaan?
Haha een recensie van een tv-serie op een site van accountants. Misschien moeten jullie je bij je eigen vak houden. Ik denk dat het heel goed is dat deze zaak onder de brede aandacht geplaatst is. Misschien hadden de accountants beter moeten opletten?
John heeft in zijn reactie hierboven gelijk; waarom zijn deze zaken jarenlang onopgemerkt gebleven voor de accountant? Hoe kan dat?
Verder vraag ik me inderdaad ook af waar Frank Oranje het verduisterde geld aan uitgegeven heeft.
……………spannendste fraude wordt geen spannende tv………………….
Ik zit niet in die wereld en ben het er niet mee eens. Je ziet maar dat de bestuursvoorzitter en oppernotaris van een top-advocatenbureau een crimineel is die voor langere tijd achter de tralies hoort.
In Amsterdam heb je ene Dirk, mag die nog steeds notarisje spelen? Net zo’n type als F. Oranje eigenlijk.
Ik heb het idee dat Rutger Vahl nog niet door heeft dat de rechtszaken rond deze gebeurtenissen nog heel veel vuilnis boven zullen brengen.
Een tv programma wordt niet voor insiders gemaakt maar voor het grote publiek. Nou Rutger, ik kan je verzekeren, dat publiek smult er van.
Goede serie vond ik; ik kende de zaak niet maar dit heeft indruk op mij gemaakt. De verteltrant was rustig en het verhaal was goed te begrijpen. Ik heb voor de tweede keer gekeken en was weer onder de indruk. En waarom zou volgens die Philip van Hilten die weduwe ontzien moeten worden? Het kan toch niet zo zijn dat Oranje 20 jaar gefraudeerd heeft, een kapitale villa en nog andere panden kocht en dat de weduwe er niets van wist? De kleine man moet elk dubbeltje drie keer omdraaien en deze “lui” wordt de hand boven het hoofd gehouden. Van Hilten is geen held maar een goedprater.