De accountant en zijn professionele identiteit; een essay van Jan Wietsma

Waarom dit essay?
Een onderwerp dat mij al jaren boeit: De professionele identiteit van de accountant. Vragen die daarbij meespelen zijn: Hoe komt het toch dat er iedere keer zoveel kritiek is op accountants? Waarom doen veel accountants niet het werk dat ze het allerliefste zouden willen doen? Waarom wordt er door een deel van de accountants zo gemopperd? En waarom is er zo weinig bereidheid om echt aan de slag te gaan met vernieuwing en verandering? In dit essay neem ik u mee op mijn zoektocht naar inzichten die ik de afgelopen jaren heb opgedaan en waarvan ik u graag deelgenoot maak. Ik wens u veel leesplezier.  Jan Wietsma

Over de accountant als professional zijn al heel wat boeken en artikelen geschreven. En sommige boeken vonden gretig aftrek. Denk aan De Ondernemende Professional van Frank Kwakman en Chris Zomerdijk. Het was ook een veilig boek. Het ging over waarde creëren in een veranderende markt. En dat spreekt accountants wel aan. Meer waarde, meer advies, meer omzet, meer winst. Natuurlijk was er aandacht voor de verschillende persoonlijkheden en hoe die je succesvol inzet. En dat was ook leuk. Je kon jezelf en je collega’s in hokjes plaatsen. De ene collega is duidelijk een vakman, de andere is een echte relatiebeheerder en het is best wel handig om een marktontwikkelaar in het kantoor te hebben en liever niet te veel innovators want dat zorgt alleen maar voor onrust.
Maar als je accountants vraagt om te reflecteren op het innerlijke zelf, dan worden ze onrustig. Sommigen gaan zelfs om zich heen slaan. Een cursus Professioneel-kritische instelling (PKI)? ‘Die heb ik niet nodig. Ik zeg echt wel waar het op staat. Laten ze maar bij de grote kantoren beginnen. Daar gaat het goed fout. Die kunnen hun rug niet recht houden. Die gaan voor het grote geld.’ Anderen zijn van mening dat ethisch handelen vooral een kwestie van een goede opvoeding is. Een opvoeding met normen en waarden. Wat dat dan precies inhoudt? ‘Nou gewoon iets met de 10 geboden. Zorg goed voor jezelf en je naasten.’
‘En al die beroepsregels. Laten we gewoon weer de eer van de stand introduceren. Dan weet iedereen waar hij of zich aan moet houden. En als iemand een fout maakt, zet die dan maar direct uit het beroep Dat ruimt lekker op.’
Was het maar zo simpel denk ik dan. Want zodra we met principle based regelgeving te maken krijgen, dan vragen we om regels ter verduidelijking. Bij een begrip als eer van de stand heeft iedereen wel een idee. Maar als je al die ideeën op elkaar legt, zie je dat er een grote variëteit is aan opvattingen. Wat de ene accountant nog vindt kunnen, vindt de andere accountant al grensoverschrijdend. Dus toch maar meer regels? Ik geloof niet dat we met meer regels andere accountants krijgen.
Naar mijn mening hebben we het in de discussies over adviseren, de professioneel-kritische instelling, fraude, verwachtingen van het maatschappelijk verkeer, vaak over de zakelijke kant van de accountant als professional, en de wijze waarop we die kunnen ondersteunen. Over de ontwikkeling van de professionele identiteit van de accountant spreken we nauwelijks met elkaar. Dat vinden we iets voor het individu. Zeker wanneer je inmiddels bent afgestudeerd als accountant of vennoot bent. Het bespreekbaar maken van je professionele identiteit zodat je niet alleen vaktechnisch maar ook persoonlijk groeit vermijden we. ‘We zijn geen psychologen.’
Maar juist de aandacht voor de professionele identiteit zou wel eens kunnen zorgen voor een beter imago van de accountant.

Wie ben je, wat kun je, wat doe je, wat wil je? En waarom?

Professionele identiteit gaat over professionaliteit en identiteit. Elke accountant is behalve professional ook individu. Een mens van vlees en bloed. Een mens met hersenen, met een karakter, een bepaalde opvoeding. Een mens die bepaalde interesses heeft, een bepaalde kijk op zaken met eigen overtuigingen. En ieder mens heeft ook zo zijn eigen angsten, en zijn ervaringen. Al deze zaken kleuren de manier waarop je het vak van accountant vormgeeft. Het is onlosmakelijk met je verbonden, je kunt je individu niet uitzetten als je als accountant bezig bent met controle-, samenstel-, of advieswerkzaamheden. Je bent in eerste instantie mens en dan pas accountant. Dat kleurt jou en dat bepaalt ook of je uiteindelijk plezier haalt uit je werk en of je er goed in bent of niet. Daarbij is het belangrijk dat er balans is tussen mens (identiteit) en professie (het zijn van accountant). Als die er niet is, loop je als accountant vast en dat heeft altijd gevolgen voor de eigen identiteit.
Onderstaand figuur helpt je om meer inzicht te krijgen in de figuur ‘Ik’

Als je als accountant lekker in je vel zit dan heeft dat te maken met je:

1. Motivatie: Je hebt er zelf voor mogen kiezen en je hebt er een goed gevoel bij
2. Kwaliteiten: Je kunt het, je kunt het werk aan
3. Persoonskenmerken: Het past bij jou en je gaat er ook voor
4. Kennis en ervaring: Je begrijpt wat je doet

Motivatie is een belangrijke component voor het met plezier uitoefenen van je vak. Daarbij kan de motivatie waarom je accountant bent intern of extern gedreven zijn. Intern kan te maken hebben met het feit dat je wilt presteren, de behoefte aan zelfstandigheid hebt of aan controle en macht. Interesse voor het vak of de zekerheid dat je altijd klanten hebt zijn externe motivatiebronnen.
Maar met motivatie alleen kom je er niet. Om het vak van accountant uit te kunnen oefenen moet je ook beschikken over bepaalde kwaliteiten. Zo moet je onder andere cijfermatig inzicht hebben, creatief en flexibel zijn en over een professioneel-kritische instelling beschikken en weten hoe je relevante informatie boven tafel krijgt. Ben je vennoot of leidinggevende, dan moet je ook mensen kunnen motiveren en kunnen leidinggeven en is het handig dat je wat afweet van marketing.
Een ander belangrijke component waarop je je rol als accountant vormgeeft heeft te maken met je persoonskenmerken en je denkstijl. Bij denkstijlen gaat het over je intrinsieke gedrevenheid. Het is iets van jezelf, met diep ingesleten patronen, het is ook lastig om daar verandering in aan te brengen. Want ook al ga je ermee aan de slag, zodra zich een situatie voordoet waarin de stress toeneemt, val je uiteindelijk weer terug op die diep ingeslepen patronen die je persoonlijkheid kleur geven. In de accountantspraktijk zie je vaak dat omschrijvingen als marktontwikkelaar, innovator, vakman of relatiebeheerder worden gebruikt om iemands intrinsieke motivatie te beschrijven. Zie hiervoor onderstaande figuur

Daarnaast heb je de persoonskenmerken zoals zelfstandigheid, prestatiegerichtheid, sociale oriëntatie, effectiviteit, dominantie, proactiviteit, doorzettingsvermogen en risicobereidheid. De wijze waarop je deze persoonskenmerken inzet is sterk afhankelijk van de mate waarin deze zijn ontwikkeld. Als je aan de slag wilt met het verder ontwikkelen van bepaalde persoonskenmerken, zul je ontdekken dat dit tijd en energie kost. Dat is ook logisch want je persoonskenmerken hebben deels een biologische oorsprong en hebben zich verder ontwikkeld tijdens je leven, waarbij je eerste zeven levensjaren het meest belangrijk zijn. Daarom kun je ook nooit een waardeoordeel uitspreken over iemands denkstijl of persoonskenmerken.
Het laatste element dat ervoor zorgt dat je als accountant je rol kunt vervullen heeft te maken met kennis en ervaring. Het gaat hier om kennis die noodzakelijk is om het vak van accountant goed te kunnen uitvoeren. Kennis over controle, fiscaliteit, ondernemerschap, statistiek, managementaccounting, recht en ict. Kennis die ervoor zorgt dat je begrijpt wat je doet. Naarmate je je verder ontwikkelt komt hier natuurlijk ook je ervaring bij. De wijze waarop jij je die kennis en ervaring eigen maakt heeft weer alles te maken met je leerstijl. Heb je de leerstijl van een dromer, doener, denker of beslisser?
Als beroepsgroep hechten accountants veel waarde aan de component kennis en ervaring. Dat is ook logisch want dat kunnen we rationeel benaderen en hard normeren. Maar vergeten wordt dat de componenten persoonskenmerken, kwaliteiten en motivatie minstens zo belangrijk zijn voor een goede beroepsuitoefening.
Op het moment dat jij je als accountant met alle componenten die je professionele leven kleuren in de gewenste situatie bevindt, zal de uitoefening van je vak je energie en voldoening geven en vind je het ook weinig problematisch om de professionele voorschriften die bij het vak accountant horen te onderschrijven.

Als het tegenzit

Dat wordt anders wanneer je in een ongewenste situatie terecht komt. Van een ongewenste situatie is sprake als dit te maken heeft met je:

1. Motivatie: Je hebt het idee hebt dat jou zaken worden opgedrongen en je hebt er zelf geen enkele invloed (meer) op
2. Kwaliteiten: Je kunt het niet (meer)
3. Persoonskenmerken: Je merkt dat het werk dat je doet niet (meer) bij je past
4. Kennis en ervaring: Je snapt niet (meer) wat er van jou als accountant verwacht wordt; je wordt er ‘gek’ van

Toen je begon als accountant, waren er misschien nog niet zoveel regels, of je kon nog lekker buiten het systeem om controleren. Aan dossiervorming werden nog niet zoveel eisen gesteld en je kon nog tegen de ondernemer die jou iets vertelde over een klusje dat hij zwart had gedaan zeggen. ‘Als ik het maar niet weet’. Kantoortoetsingen waren er nog niet en toen die kwamen waren die nog collegiaal en sancties waren er niet of nauwelijks. Nu heb je te maken met een situatie waarin het accountantsberoep strak gereglementeerd is: er is sprake van toezicht en als accountant word je geacht onoorbare zaken bespreekbaar te maken of zelfs te melden. Het lijkt erop dat de beroepsorganisatie, de overheid, de Belastingdienst, op geen enkele manier nog rekening met jou als individu houdt.
Maar het kan ook zijn dat je accountant bent geworden omdat je leraar op school vond dat je daar uitermate geschikt voor was, of omdat jij je ouders niet teleur wilde stellen. Maar diep in je hart, had je veel liever voor een ander vak, beroep of leven gekozen.
Misschien constateer je wel dat je arbeidsvoorwaarden of je partnerbeloning een gouden ketting zijn geworden die je nauwelijks nog manoeuvreerruimte geeft. Of je vindt het lastig om steeds meer digitaal te doen, de steeds maar weer veranderende wetgeving bij te houden. Of je baalt van je klanten die steeds veeleisender lijken te worden.
Hetgeen ik hierboven beschrijf zijn voorbeelden van ongewenste situaties. Deze ontstaan vaak sluimerende wijs. De praktijk leert dat er weinig aandacht is voor deze ongewenste situaties, maar zodra een van de hiervoor geschetste situaties zich voordoet zal het steeds meer energie kosten om je vak als accountant zonder fouten uit te oefenen of je rol als vennoot, teamleider of collega goed in te vullen. Uiteindelijk kost het werk je meer energie dan dat het oplevert. Als er niets gebeurt zal dit uiteindelijk leiden tot situaties waarin jij je vaker ziekmeldt, minder productief bent, meer ruzies en conflicten hebt met je geliefden, drank- en drugsgebruik op de loer ligt of je wordt apathisch, je voelt je niet meer betrokken, of je denkt ze zoeken het allemaal maar uit. Het is dus belangrijk dat je een ongewenste situatie herkent en er mee aan de slag gaat.
Heeft de ongewenste situatie betrekking op je motivatie of je persoonskenmerken, dan kan het helpen om samen met een coach of een mentor te ontdekken wat je nu echt wilt in je verdere leven. Dit kan soms tot ingrijpende keuzes leiden. Het is belangrijk dat je de tijd voor reflecteren neemt en ook veel met mensen spreekt die jou goed kennen.
Bij vraagstukken rondom jouw motivatie en persoonskenmerken speelt altijd jouw mentale kant de hoofdrol. Wie ben ik nu en wat wil ik nu echt?

Merk je dat je kwaliteiten tekortschieten, dan liggen de oplossingsmogelijkheden vaak op het terrein van delegeren of het volgen van een of meer trainingen en cursussen. Dat geldt ook wanneer er sprake is van situaties waarin je merkt dat je kennis en ervaring tekortschieten. Bij vraagstukken die betrekking hebben op kwaliteiten, kennis en ervaring speelt jouw rationele kant de hoofdrol. Wat kan en begrijp ik?
Maar zoals al opgemerkt, je kunt de componenten die jou als individu een accountant maken niet van elkaar losweken. Alle elementen moeten met elkaar in balans zijn. Is er sprake van onbalans dan raakt dat jou als individu maar ook de kwaliteit van je werk.
Daarnaast is het belangrijk dat je vooral energie steekt in het verder ontwikkelen van je talent en niet teveel aandacht besteedt aan het verbeteren van je zwakke punten. Mensen doen zaken met je vanwege je talent en niet vanwege je verbeterpunten. Het is verstandiger om voor de punten waarin je minder sterk bent anderen in te schakelen. Mensen die een talent hebben voor jouw verbeterpunten. Natuurlijk ben jij er zelf verantwoordelijk voor dit organiseren. En natuurlijk hebben we allemaal te maken met taken die ik maar als corveetaken beschouw. Ze horen er gewoon bij.
Het hebben van voldoende inzicht in de vier elementen (motivatie, kwaliteiten, persoonskenmerken, kennis en ervaring) die jou als individu tot accountant maken is dus essentieel. Is er bij jou sprake van een gewenste situatie omdat, je weet wat je doet, waaróm je het doet en waarvóór je het doet? Dan kun je aan de slag met het ontwikkelen van je professionele identiteit.

Wat is nu een professional?

Bij professionele identiteit gaat het er in eerste instantie niet om of je vaktechnisch bezien een goede accountant bent. Professionele identiteit gaat over de vraag of je weet dat je het goede doet en het beste uit jezelf haalt. Identiteit gaat over het zelf in al zijn verschijningsvormen. Het professionele ziet op het feit dat je als accountant verantwoordelijkheid wilt nemen voor het vak en de werkzaamheden die je doet en er ook aan gecommitteerd bent. Iemand die veel onderzoek doet en heeft gedaan naar de ontwikkeling van professionele identiteit is hoogleraar Manon C.P. Ruijters.

Maar wat is nu een professional? David Maister definieerde het in 1997 als volgt: ‘Ware professionals eisen van zichzelf dat ze de eigen prestaties continu verbeteren en streven ernaar de best mogelijke dienstverlening aan hun cliënten te bieden.’

Wie de definitie van Maister afzet tegen de dagelijkse accountantspraktijk zal vaststellen dat er vaak geen sprake is van een situatie waarin de eigen prestaties continu worden verbeterd, en wellicht zijn er zelfs criticasters die opmerken dat cliënten lang niet altijd de best mogelijke dienstverlening krijgen.
Na uitgebreid literatuuronderzoek komen Gardner en Shulman (2005) tot de volgende kenmerken van professionals. Bij professionals is er sprake van:

1. Commitment om te handelen in het belang van individuele cliënten in het bijzonder, en van het welzijn van de maatschappij in het algemeen;
2. Ontwikkeld vermogen om op een integere manier beslissingen te nemen, in situaties die zowel wat betreft de (vak)techniek, als wat betreft ethiek onzeker zijn;
3. Samenhangend geheel aan theorie en specialistische kennis, met eigen principes voor groei en reorganisatie;
4. Specialistische set van professionele vaardigheden, praktijken en gedragingen uniek voor de professie;
5. Georganiseerde aanpak voor het leren van ervaring, zowel individueel als collectief, met het oog op de ontwikkeling van nieuwe kennis gelinkt aan de praktijk;
6. Ontwikkeling van een professionele gemeenschap die verantwoordelijk is voor het overzien en monitoren van kwaliteit, zowel in de praktijk als in de initiële opleiding.

Wie de accountancybranche langs de lat van professionele kenmerken van Gardner en Shulman legt constateert inzake het tweede deel van kenmerk 1 dat we als accountants nog steeds worstelen met een definitie als maatschappelijk verkeer en de rol die we daarin wel of niet vervullen. Kenmerk 2 stuit nogal eens op weerstand zodra hier sprake is van een aanpak waarbij het leren en ontwikkelen van vaardigheden op dit terrein verplicht wordt gesteld. Dit onderdeel staat ook niet hoog op de kantooragenda’s. Kenmerk 5 wordt weliswaar in een deel van de kantoororganisaties wel geagendeerd, maar op beroepsorganisatieniveau is hier tot nu toe nog niet veel mee gedaan. Met kenmerk 6 is de beroepsgroep druk doende. Maar hier lukt het ons niet om tot een goede definitie van het begrip kwaliteit te komen.
Ruijters en Simons komen in 2014 met de volgende definitie van een professional. Een professional is iemand die ervoor kiest en zich erop toelegt om, met behulp van specialistische kennis en ervaring, klanten op een competente en integere manier steeds beter van dienst te zijn. Daarbij maakt hij gebruik van, en draagt actief bij aan, een community van medeprofessionals die het vak bij voortduring ontwikkelen.
Passen we deze definitie toe op de accountant als professional, dan is het een vrije keuze van het individu om accountant te worden De accountant is dus gemotiveerd om het vak met al zijn rechten en verplichtingen uit te oefenen. Daarnaast volgt uit de definitie ook dat de mens achter de accountant zijn klanten competent en integer van dienst wil zijn. De mens achter de accountant wil de klant ook steeds beter bedienen. Tot slot richt de aandacht van de mens achter de accountant zich niet alleen op de klanten maar ook op de gemeenschap van beroepsgenoten om daaraan een actieve bijdrage te leveren zodat het accountantsberoep zich kan blijven ontwikkelen.

Kloof binnen het accountantsberoep

De praktijk leert dat een (grote) groep accountants zich afzijdig houden als het gaat om het leveren van een bijdrage aan de beroepsontwikkeling. Dit draagt bij aan een kloof tussen de verschillende accountants in de wijze waarop het beroep moeten worden vormgegeven en werkzaamheden moeten worden uitgevoerd. Maar misschien is er ook wel sprake van een verschil in opvattingen waarbij de ene deelnemer aan de community die accountancy heet, vooral de mening is toegedaan dat accountant een functie of opleidingstitel is, en de ander de opvatting huldigt dat accountancy een professie is.
Zelf ben ik van mening dat het zijn van accountant een professie is en dat je van iedereen die deel wil uitmaken van deze professie ook mag verlangen dat zij de kenmerken die bij een professie horen onderschrijven. Zo is het beroep ook ooit ontstaan. Het was een groep van gelijkgestemden die aan het begin van de 20^e eeuw al de zes de kenmerken die Gardner en Shulman in 2005 pas beschreven tóen al toepasten, maar nog belangrijker er ook op toezagen dat alle leden zich hieraan hielden. Accountant zijn is dus een vrije keuze waarbij je jezelf vastlegt om:

• Het beste te doen voor cliënt en maatschappij
• Integer te handelen in onzekere en complexe situaties
• De laatste inzichten in de theorie actief tot je neemt
• Je eigen praktijk onder loep neemt
• Een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van het vak en vakgenoten.

Consequentie hiervan is de noodzaak van een lerende instelling en een adequaat samenspel met collega accountants. Wie dat niet serieus neemt, neemt zichzelf niet serieus.
Het feit dat we als accountants met elkaar deze kenmerken van een gemeenschappelijke professie onvoldoende hebben bewaakt, is er mede de oorzaak van dat we ons als beroepsgroep nu in een situatie bevinden waarbij we de controle over wie we zijn en wat we doen deels zijn kwijtgeraakt. We zullen met elkaar aan de slag moeten met het definiëren, herdefiniëren en ontwikkelen van het accountantsvak. Waarbij we aandacht moeten hebben voor de theorie, de praktijk, de verbinding ertussen en de vernieuwing ervan. Alleen dán blijft het accountantsberoep een professie met een eigen autonomie en autoriteit.

De noodzaak van de dialoog over professionele verantwoordelijkheid

Daarom is het belangrijk dat we in de discussie over de toekomst van het accountantsberoep ook aandacht besteden aan het feit dat we individueel en gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de professie die accountancy heet. Dat het normaal is dat je elkaar aanspreekt op de kenmerken die bij een professie horen. Dat er dan debat is over de wijze waarop je dat vormgeeft en invult: prima. Maar als je niet meedoet of wilt doen aan de verdere ontwikkeling van je professie moet je je eerlijk afvragen of je nog wel tot die community wilt behoren. Wie zich als accountant presenteert stemt ook in met de verplichtingen die de professie accountancy met zich meebrengt. Door het afleggen van de eed bekrachtigen we dat.
Nu realiseer ik mij ook goed dat er op dit moment sprake is van een zekere scheefgroei. De beroepsorganisatie en de individuele leden zijn elkaar deels uit het oog verloren. Er is onvoldoende aandacht voor geweest voor de diversiteit waarop het accountantsberoep wordt gepraktiseerd. Maar op welke manier we de organisatie van het beroep ook gaan vormgeven, volgens mij geldt dat iedere deelverzameling van leden ook de taak heeft om hetgeen zij doet continu te toetsen aan de kenmerken die horen bij de professie die het accountantsberoep wil zijn.
Overigens ben ik van mening dat het bezig zijn met ontwikkelen, het steeds beter willen doen en voor het beste gaan ook een aanjager van innovatie is. Ontwikkelingen zijn er altijd en wil je als professie je beste beentje voorzetten, dan ontkom je niet aan het gezamenlijk innoveren en het verwerken van nieuwe inzichten om het accountantsberoep verder te brengen.
Een vernieuwde kijk op het individu die accountant is en de wijze waarop we de professie met elkaar vormgeven en bewaken zorgt natuurlijk ook voor een aantal uitdagingen. Want hoe zorg je ervoor dat ieder individu zich gehoord voelt? Hoe houd je tempo in het geheel? Wie zorgt er voor samenhang? En wie bewaakt dat bepaalde karakters niet teveel impact hebben?

Maatschappelijke context: fraude, technologie en stakeholders

Als accountants zullen we ook continu de dialoog moeten aangaan met de opvattingen die in de maatschappij leven over ons vak en de manier waarop we dat uitoefenen. We zullen de verwachtingskloof moeten dichten. Deels door geen verwachtingen te wekken die we toch niet waar kunnen maken, deels door gebruik te maken van nieuwe technologieën en inzichten die ervoor zorgen dat we bepaalde verwachtingen kunnen overtreffen.

Fraude

Een thema dat we daarbij zeker moeten aanpakken is fraude. Want dat is een onderwerp waarover de opvattingen in de beroepsgroep zelf sterk verschillen. En dat vertaalt zich weer naar de maatschappelijke opvattingen die over de rol van de accountant bestaan als het gaat om het ontdekken en voorkomen van fraude. Dat we soms niet meer als autoriteit worden gezien en dat dit leidt tot de aantasting van de autonomie komt ook doordat er in de beroepsgroep geen professionele eenduidigheid bestaat over de rol die we als accountant hebben bij het herkennen, bestrijden en voorkomen van fraude.

Technologie

Maar ik denk ook dat we het met elkaar moeten hebben over de (on)mogelijkheden die technologie biedt voor een betere uitoefening van het vak. Dat is een vraag die vele malen verdergaat dan de vraag welke softwarepakketten je al of niet gebruikt. Het gaat veel meer over de vraag of we als beroepsgroep vinden dat we met de inzet van zaken als data-analyse, proces mining, robotics, cognitive automation, kunstmatige intelligentie en quantum computing omgaan. Daarbij is het belangrijk dat we beseffen dat veel accountants op dit terrein nog onbewust onbekwaam zijn.

Stakeholders

Een ander punt dat aandacht vraagt is het ontwikkelen van vaardigheden om een betere dialoog aan te gaan met onze stakeholders en gevolgen van wijzigingen in maatschappelijke opvattingen voor ons vak. Te vaak is er sprake van een verdedigende strategie terwijl een meer assertieve strategie in de dialoog met het maatschappelijk verkeer het mogelijk maakt om bijtijds maatregelen kunt nemen.

Introspectie

Maar ik meen ook dat het goed is dat we met elkaar durven te spreken over verdienmodellen, de manier waarop we ons beroepsuitoefening hebben georganiseerd. Niet om alles dan maar te veranderen, maar het kan verhelderend werken om de vanzelfsprekendheid van zaken af en toe met elkaar te bediscussiëren.

Onzekere situaties

En het is goed als we als beroepsgroep met elkaar de dialoog aangaan over de wijze waarop we elkaar kunnen helpen bij het nemen van beslissingen in situaties die vaktechnisch en ethisch bezien onzeker zijn. De meeste zaken zijn namelijk niet zwart-wit, eerder is er sprake van een pallet aan grijstinten. Voor zekerheidszoekers altijd lastig om daar mee om te gaan. We zijn het echter aan onze professie verplicht.
Laten we ook niet vergeten te leren van het verleden, van je fouten leer je immers het meest. Welke lessen kunnen we als beroepsgroep trekken uit tuchtrechtuitspraken, maar ook uit andere zaken? Daarbij gaat het niet alleen om het signaleren, maar ook om het samenvatten en het aanbrengen van structuur ten dienste van onze professie.
Dat heeft gevolgen voor het curriculum van de opleiding tot accountant. Daarvoor geldt dat we die ieder jaar moeten kunnen herzien. De ontwikkelingen gaan dusdanig snel dat het vaststellen van een curriculum voor vier of vijf jaar niet meer van deze tijd is.

De opbrengsten voor het individu

Wat levert die ontwikkeling van de professionele identiteit het individu nu op? Onderzoek leert dat een sterke professionele identiteit leidt tot:

1. Een sterke gedrevenheid en passie
2. De wens om waarde toe te voegen
3. Een grote leergierigheid om jezelf en de wereld te ontwikkelen.

Daarnaast leidt een sterke professionele identiteit tot ondernemingszin, het ontwikkelen van een stevige eigen visie, een sterke professionele norm en een herkenbare expertise.
Het ontwikkelen van een eigen professionele identiteit levert dus zakelijk bezien ook de nodige voordelen op.

Definitie professionele identiteit

Wil je als persoon aan de slag gaan met je professionele identiteit, dan draait het om de ontwikkeling van zelfsturing, veerkracht, wijsheid en excellentie. Dat vormt jou en daarmee geef je vorm aan een goede uitoefening van het vak. Maar welke beelden gaan er nu schuil achter deze vier kwaliteiten. Manon Ruijters definieert ze in Professionele Identiteit als volgt:

• Zelfsturing is het in staat zijn om een eigen koers te kiezen, rekening houdend met de organisatie waar je werkt, het accountantsvak en het persoonlijk perspectief.
• Veerkracht is het kunnen omgaan met veranderingen en ontwikkelingen, zonder jezelf kwijt te raken.
• Wijsheid is de rust om vanuit een helder onderscheid tussen de eigen kleur en de kleur van de ander toegevoegde waarde te leveren.
• Excellentie is de gedrevenheid en leergierigheid om het maximale uit jezelf en (de uitoefening van) het accountantsvak te halen.

Door voortdurend aandacht te hebben voor deze kwaliteiten en de ontwikkeling hiervan ben je in staat om jezelf te blijven ontwikkelen en heb je geen last van de veranderingen waar je mee te maken hebt. Het zorgt er ook voor dat je openstaat voor nieuwe inzichten, deze te integreren in je opvattingen en aan te wenden ten gunste van jezelf en anderen. Tot slot helpt een sterke professionele identiteit om het allerbeste uit jezelf te halen.
Ga je aan de slag met het ontwikkelen van je professionele identiteit, dan haal je meer voldoening en plezier uit het werk dat je doet en lever je een grotere toegevoegde waarde aan je klant en je omgeving.

Wat houdt je tegen?

Nu zijn er redenen om niet aan de slag te gaan met het ontwikkelen van je professionele identiteit. Een belangrijke sta-in-de-weg zijn je zogenaamde belemmerende kernovertuigingen. Dit zijn overtuigingen die jij jezelf zo eigen hebt gemaakt, dat je er moeilijk afscheid van kunt of wilt nemen. Ik noem er een aantal die ik vaak tegen kom in de accountantspraktijk:

‘Eigenlijk zou ik wel meer willen adviseren, maar ik heb er de tijd niet voor.’

‘Mijn klanten zitten niet te wachten op advies.’

‘Als accountant blijf ik eindverantwoordelijk dus moet ik toch alles gezien hebben.’

‘Ik moet alles zelf doen.’

‘Als ik alles wat met dit vak te maken heeft bij wil houden, kom ik niet meer aan slapen toe.’

‘Dat hebben we in het verleden ook al eens geprobeerd, dat werkt toch niet.’

Deze belemmerende kernovertuigingen worden vaak ook als excuus gehanteerd om niet aan de slag te gaan met het ontwikkelen en toepassen van nieuwe inzichten en ervaringen. Pakt iemand zijn belemmerende kernovertuigingen, aan en daar is best durf voor nodig, dan zie je vaak dat dit leidt tot persoonlijke groei, het anders organiseren van het werk, het stellen van andere prioriteiten waardoor er meer balans komt tussen werk en privé.
Een andere barrière heeft te maken met het kunnen verdragen van eigen ongemak. Hierbij gaat het over het feit dat je geconfronteerd wordt met feiten, omstandigheden of ontwikkelingen die voor mentaal ongemak zorgen. Het roept irritatie op, je schaamt je ervoor of je kijkt weg. Dit niet kunnen verdragen van het eigen ongemak leidt ertoe dat je van mening bent dat wat goed is voor jou, ook goed is voor de ander.
Durf je je eigen ongemak onder ogen te zien, dan ben je beter in staat om de persoonlijkheid van je klant te betrekken bij bijvoorbeeld het geven van advies. Maar het zorgt ook voor verwondering over het feit dat mensen doelen kunnen realiseren op een manier die jijzelf nooit zou hebben gekozen.
Angst voor het onbekende, het nieuwe, het niet-in-control zijn of verlies kan ook een reden zijn om geen werk te maken van het ontwikkelen van je professionele identiteit. Sterk verwant met angst is natuurlijk het gevoel van onzekerheid. Vaak verpakken we deze angst of onzekerheid door uitspraken als: ‘Laat die nieuwe techniek zich eerst maar eens bewijzen’, of ‘Ik weet nu wat ik heb.’
Angst is een krachtige emotie en iedereen heeft ermee te maken; het is dus niet iets om je voor te schamen. Het gaat erom hoe je ermee omgaat. Erken je je angst en durf je als het ware door je angst heen te stappen, dan ontdek je vaak dat er veel meer mogelijk is dan je van tevoren had gedacht.
De laatste belemmering heeft te maken met het vermijden van pijn. Niet voor niets kennen we het spreekwoord ‘Het maken van pijnlijke keuzes is onvermijdelijk’. Als we aan de slag gaan met onze eigen ontwikkeling zullen we vaak geconfronteerd worden met pijn. Pijn vanwege zaken die we hebben meegemaakt, pijn vanwege bepaalde keuzes die we hebben gemaakt.
Het aanvaarden van die pijn is noodzakelijk voor groei en ontwikkeling. Maar de maatschappij en je omgeving maken het vaak lastig omdat er zoveel mogelijkheden zijn om die pijn te verdoven. Je kunt die pijn proberen te negeren. Het onder ogen zien van die pijn en ermee aan de slag gaan brengt je echt verder.
Besef daarnaast dat het geen zin heeft te hopen op een beter verleden. Het enige wat je kunt beïnvloeden is je eigen toekomst.
Belemmerende kernovertuigingen, het verdragen van ongemak, angst en het vermijden van pijn hebben natuurlijk een sterke relatie met je eigen denkstijl en persoonskenmerken. Tegelijkertijd zijn die eigen denkstijl en persoonskenmerken natuurlijk ook krachtige bronnen om wel aan de slag te gaan met het ontwikkelen van je professionele identiteit. De vraag is: Hoe goed ken jij jezelf en ben je bereid en in staat om zelfreflectie toe te passen?

Kijk in de spiegel

In de praktijk merk ik dat het herkennen van de eigen denkstijl helpt door het aanbieden van een spiegel waarop al een aantal woorden zijn ingevuld. Op basis van de spiegel die het beste past kan er dan een route worden bepaald voor het ontwikkelen van de professionele identiteit.

Welke spiegel past het best bij jou?

 

Spiegel 1
Je bent daadkrachtig	Je hebt moeite met besluiteloosheid
Je bent assertief	Je houdt niet van luie mensen
Je wilt graag de baas zijn	Je hebt een hekel aan onderbrekingen
Je bent direct
Je gaat voor resultaat
Spiegel 2
Je inspireert mensen	Je houdt niet van routinematige werkzaamheden
Je hebt veel belangstelling voor nieuwe zaken	Je kunt slecht tegen mensen die de details willen weten
Je durft risico’s te nemen	Je hebt moeite met voorschriften die je vrijheid en flexibiliteit beperken
Je bent enthousiast
Je bent verbaal sterk
Spiegel 3
Je gaat voor vakmanschap	Je houdt niet van kritiek, zeker niet als die in het openbaar wordt geuit
Je hebt een sterk ontwikkeld analytisch vermogen	Je kunt slecht tegen mensen die impulsief zijn
Je vindt onafhankelijkheid belangrijk	Je kunt niet tegen mensen die de kantjes er  van naf lopen
Je bent precies en wilt dat anderen dat ook zijn
Je houdt van privacy
Spiegel 4
Je hebt een sterk ontwikkeld empathisch vermogen	Je vindt het lastig nieuwe tooling of inzichten te omarmen
Je bent communicatief vaardig: je kunt goed luisteren	Je houdt niet van mensen die jouw normen en waarden schenden
Je houdt van harmonie	Je kunt niet tegen mensen die ongevoelig zijn
Je bent een echte teamspeler
Je laat niet snel het achterste van je tong zien

Natuurlijk is de spiegel slechts een indicatie over hoe je in het leven staat en tegen je werk aan kijkt. Maar het is een eerste stap op weg naar zelfinzicht. Wil je dit zelfinzicht verder objectiveren, dan zijn er natuurlijk assessments die je daarbij helpen. Zo wordt in de accountancybranche vaak gebruikgemaakt van de DISC-methode.

Vervolgens is het belangrijk om jezelf de volgende vier vragen te stellen:

1. Begrijp ik wat ik doe?
2. Krijg ik energie van het werk dat ik doe?
3. Heb ik de kwaliteiten om mijn werk goed te doen?
4. Ben ik blij dat ik voor het accountantsberoep heb gekozen?

Tot slot is het belangrijk om vast te stellen of er mogelijk zaken spelen in je sociale omgeving die meer dan normale tijd en aandacht of energie vragen. Een model dat helpt om hier inzicht in te krijgen is de zogenaamde piramide van Maslov.

Persoonlijke uitdagingen

Als je de hiervoor beschreven zaken voor jezelf helder hebt, kun je aan de slag met het bepalen van je ontwikkeldoelen. Die ontwikkeldoelen kunnen heel persoonlijk van aard zijn, ze kunnen ook te maken hebben met het verder ontwikkelen van je professie.

De manier waarop je die leer- en ontwikkeldoelen realiseert kan verschillend zijn. Denk bijvoorbeeld aan:

•  Het volgen van een cursus of training
•  Het oppakken van een uitdagende klus
•  Het zelf initiëren van een vaktechnisch overleg
•  Het schrijven van blogs, whitepapers of artikelen
•  Het bezoeken van een branchevreemd event
•  Het zoeken naar een andere baan
•  Het inschakelen van een coach of sparringpartner
•  Het gaan beoefenen van een sport
•  Het lezen van een boek
•  Het bekijken van film
•  Het participeren in een onderzoek
•  Het vrijmaken van tijd voor teamreflectie
•  Het begeleiden van collega’s
•  Het gaan lesgeven aan studenten
•  Het kiezen voor een meer mentorende of coachende rol
• Het deelnemen aan intervisies.

Waar je voor kiest zal ook afhankelijk zijn van de fase in je leven. Ben je net van school af, dan zijn andere zaken belangrijk bij de ontwikkeling van je professionele identiteit dan wanneer je weet dat je over vijf jaar met pensioen gaat. Belangrijk bij het ontwikkelen van je professionele identiteit is de continue aandacht voor de balans tussen jezelf als individu en voor de professie van het vak accountancy.

Nu kan de uitkomst natuurlijk ook zijn dat je het accountantsvak helemaal niet meer zo leuk vindt. Je bent er misschien wel op uitgekeken. Je wilt geen tijd en energie meer steken in je vaktechnische ontwikkeling. Je bent er wel klaar mee. Als dit zo is, besef dan dat het ontkennen van deze omstandigheid je niet verder brengt. Je houdt jezelf voor de gek. En hopen totdat het weer beter gaat helpt meestal ook niet bij dit soort fundamentele inzichten. Eerlijk zijn tegenover jezelf brengt je echt verder. Hoe langer je daarmee wacht, hoe korter de tijd die je jezelf gunt om de zin van een nieuw vak of professie te ervaren.

Veranderen

Maar jezelf ontwikkelen gaat ook over veranderen. En veranderen heeft alles te maken met gedrag. Over het veranderen van gedrag zijn al boeken vol geschreven. Ik constateer voorzichtig dat veel accountants en hun medewerkers de lat veel te hoog leggen als het om veranderen gaat. Ik heb het niet over de ambitie. Die mag best groot zijn. Maar de eerste stap kost gewoon tijd en energie omdat je afscheid moet nemen van bepaalde gewoonten. Daarom is het ook belangrijk dat je om support vraagt als je aan de slag gaat met het ontwikkelen van je professionele identiteit, het oppakken van zaken die je echt graag wilt.

Oefenen

Daarbij helpt het om zaken te oefenen. Oefen die zaken met mensen die je vertrouwt. Leg uit wat je wilt bereiken, waarom je dat wilt. Er is altijd wel een klant, een collega, een mede-vennoot die het goed vindt dat je samen met hem aan de slag gaat om bewust bekwaam te worden. Zaken gaan niet vanzelf en support zorgt ervoor dat je niet terugvalt in je oude gedrag.

Een scherper professioneel bewustzijn

Dat het een uitdaging is om vol te houden weet ik. Maar ik heb inmiddels genoeg accountants gezien die aan de slag gegaan zijn met het verder ontwikkelen van de eigen professionele identiteit. Dat leidt tot meer voldoening in het werk en een scherper professioneel bewustzijn. Iets waarmee uiteindelijk de hele beroepsgroep gebaat is.

Jan Wietsma